Dwa światy połączone niewidzialną nicią ("Północ i południe", E. Gaskell)

Północ i południe. Dwa światy tak różne od siebie, nieznające się, nastawione przeciw sobie. Dzieli je wszystko. Na południu życie toczy się spokojnie, jest proste i uporządkowane. Rolnicy dbają o swoje ziemie, nie mając czasu na rozmyślania. Bogatsi wydają przyjęcia, odwiedzają znajomych, spacerują po malowniczych okolicach. Piękno przyrody, spokój, cisza…
Północ to dym, brud i zewsząd wypływający smutek. Ludzie, których nic nie cieszy. Robotnicy zmuszeni do tego, by co rano zwlec się z łóżka i udać do hałaśliwej fabryki. Bogaci przedsiębiorcy, ludzie interesu, twardzi jak stal, nieugięci i dumni. Strajki, bieda, głód…

Północ i południe. John Thornton z północy, Margaret Hale z południa.  Różniący się od siebie tak, jak miejsca, z których pochodzą. On to hardy przemysłowiec, uparcie dążący do celu, silny przedsiębiorca, skrywający głęboko swoje miękkie serce, ona to młodziutka panna, wrażliwa i dobra, nieugięta strażniczka własnej moralności. Północ z południem łączy się niewidzialną nicią, Margaret wraz z rodzicami przybywa do zadymionego, nieprzyjaznego Milton (odpowiednik Manchesteru, gdzie niegdyś mieszkała Elizabeth Gaskell) i próbuje odnaleźć się w nowym otoczeniu. 

Historia przypominająca nieco tę z powieści Jane Austen. Ona uprzedzona, on dumny. Niedopowiedzenia, nieporozumienia, nieświadome ranienie siebie nawzajem. Ale nie romans jest tu najważniejszy, choć to on sprawia, że czytelnik drży ze zdenerwowania, ma ochotę udusić albo ją albo jego, wariuje z niepokoju, ściągając na siebie zdumione spojrzenia zdezorientowanej rodziny. 

Nie romans, a tło społeczno-obyczajowe. Relacje pracodawców z pracownikami, strajki, związki zawodowe, życie prostych robotników, bieda, śmierć, pomoc bliźnim, wątpliwości religijne, odszczepieńcy, moralność. Życie widziane oczami ludzi z różnych warstw społecznych, pokazywane ze wszystkich stron, nieubarwione, z problemami ludzi w epoce wiktoriańskiej. Z problemami ludzi w XXI wieku.

Przyznaję się, to miała być fachowa recenzja, taka jak czasopismach, magazynach książkowych, na portalach internetowych. Nie potrafię jednak napisać tak, jak sobie zaplanowałam. Nie teraz, nie ja, nie o tej książce. Bo powieść to wspaniała, monumentalna wręcz, kultowa. Jestem pod tak ogromnym wrażeniem talentu pani Gaskell, ze aż brakuje mi słów, by odpowiednio wyrazić moje uczucia. To powieść, która przyćmiewa swoim blaskiem „Ruth”, powieści Jane Austen (choć to inna epoka), czy nawet sióstr Brontë. To historia, którą lubię bardziej niż stworzoną przez Charlotte Brontë przepiękną „Jane Eyre”. Z wyobraźni autorki powstało dzieło doskonałe w każdym calu, przypominające niezwykły, wykonany z drobiazgową dokładnością gobelin. Uwielbiam  tę powieść za błyskotliwe dialogi, dbałość o szczegóły, słowa, przez które się cudownie płynie, przepiękny wydźwięk, klimat lat, które już minęły, lecz zostały zamknięte i zachowane dzięki właśnie takim dziełom, w końcu uwielbiam ją za bohaterów. Ach! Rysowani grubą, zdecydowaną kreską, wyraziści, sprawiający wrażenie, jakby żyli naprawdę. Nawet najmniejsza postać drugoplanowa została obdarzona swoim własnym, unikalnym charakterem. Uwielbiam tę książkę za Johna Thorntona (mężczyzna stojący gdzieś pomiędzy Darcy’m, Rochester’em i Rettem Butlerem) i za Margaret Hale. Za jej przemianę w silną, zdecydowaną kobietę, za jej usposobienie, za dojrzewanie na oczach czytelnika, za jej samo istnienie. Za to, że pomaga, wyznacza odpowiednią drogę.

Pozostaje tylko żal. Żal, że ta opowieść już się skończyła. Żal, że czasy, w których żyła Elizabeth Gaskell już nie wrócą. Teraz nikt nie wyrzuca sobie przez tak długi okres czasu kłamstwa (w dobrej sprawie!), nie prowadzi dysput na temat różnic między człowiekiem a dżentelmenem. Cieszy jednak fakt, że mimo wszystko, „Północ i południe” nadal jest powieścią tak bardzo aktualną i nadal porywa całe rzesze czytelników. Bo choć obyczaje się zmieniają, ludzie pozostają ciągle tacy sami.

Elizabeth Gaskell, "Północ i południe", wyd. Świat Książki, 2011, tłum. Katarzyna Kwiatkowska